De aarde kan zonder ons, wij niet zonder haar

“Stel, we moeten in 2050 alcoholneutraal zijn, maar jouw liefdespartner is alcoholist, die inmiddels dagelijks drinkt. Jij zegt: ‘We willen samen oud worden, maar jij zuipt. Dat gaat niet goed, daar moet je wat aan doen’, waarop je partner antwoordt: ‘Maak je geen zorgen, ik stop in 2030 voor 37 procent met zuipen, in 2040 voor 61 procent en in 2050 ben ik alcoholneutraal’.”

Thomas Rau en Sabine Oberhuber omschrijven de contouren van de volgende realiteit waarin de mensheid terechtkomt. Ieder op hun eigen manier en vol optimisme en als metafoor voor de klimaatdoelen. “We moeten niet ophouden met zuipen in 2050, maar direct. Dat geldt ook voor het herstellen van onze liefdesrelatie met de aarde. Corona heeft aangetoond dat we binnen 24 uur alles anders kunnen doen dan daarvoor, als ons zijn wordt bedreigd.”

Thomas heeft aan de wieg gestaan van circulair denken én bouwen en is initiatiefnemer van Madaster, de online bibliotheek voor grondstoffen en materialen die voorzien zijn van een materialenpaspoort. Alle gebruikte materialen die in een gebouw zijn gebruikt, inclusief schroeven, moeren, balken en vloerdelen die het afbreken en weer opbouwen op een andere plek mogelijk maken, zijn in de bibliotheek gedocumenteerd. Voorbeeld daarvan is het hoofdkantoor van de Triodos Bank. Hij wijst nadrukkelijk op het besef dat ons zijn én onze behoeften tijdelijk zijn. Vaak zijn die al gewijzigd voordat de levenscyclus van de producten die we aanschaffen voorbij is. “Veel mensen kopen een nieuwe telefoon zodra er een nieuw model is, terwijl de oude het nog perfect doet. Daardoor lopen we steeds sneller aan tegen de fysieke grenzen van de beschikbaarheid van beperkte grondstoffen.”

Erop of eronder

“De boodschap is dat we moeten ophouden met optimaliseren van het systeem en moeten werken aan duurzaamheid. Minder materiaal en energie gebruiken, een beetje gezonder leven. Het resultaat van een optimaliseringsproces is echter een optimum, geen transformatie. Duurzaamheid op zich is niet verkeerd, maar het is een volstrekte illusie dat we met duurzaamheidsmaatregelen de transformatie kunnen organiseren. We moeten het systeem transformeren. Een nieuwe systeemarchitectuur is nodig, maar die realiseren is een zeer ingrijpende opgave. De mensheid staat voor het eerst op het punt alles te verbranden wat ons zijn mogelijk maakt. Het is nu erop of eronder.”

Thomas constateert dat mensen liever praten over klimaatverandering dan dat ze hun denken veranderen. “Je mindset veranderen staat dichtbij, want dit heeft direct met jezelf te maken. Daarvoor is geen wetgeving of duurzaamheidscertificaat nodig. We hebben alleen onszelf nodig om te leren vanuit een andere houding naar onze plek op aarde te kijken.” Heeft ieder mens de intrinsieke motivatie om die houding te activeren? “Ik heb een positief en uiterst realistisch mensbeeld; we zijn met acht miljard mensen op deze aarde, er is er maar één nodig die opstaat en de stap zet.”

Sabine Oberhuber wijst erop dat daarvoor de juiste kaders en voorwaarden nodig zijn en het een lastige maatschappelijke opgave is om deze over te brengen. “In potentie heeft Thomas gelijk. Feit is echter dat de enige context die veel kinderen en jongeren – die vaak geen relatie hebben met de natuur – begrijpen, zich afspeelt binnen de sociale media. Daarnaast zien we steeds meer verschijnselen van burn-out en depressie, omdat mensen de relatie met zichzelf verloren zijn. Zij voelen diep van binnen dat iets niet klopt, maar voor het vinden van de motivatie in henzelf, is meer nodig. Daarbij speelt de omgeving een rol.”

Thomas: “Overtuigen heeft geen zin en informatie is er ook voldoende. Er gebeurt helemaal niets doordat we die intrinsieke motivatie en het contact met ons mens-zijn missen. We willen mensen daarin raken in hun mens zijn, want dat is de bron voor een fundamentele verandering. Regels kunnen maatschappelijk wenselijk gedrag afdwingen, zoals verkeersregels dat doen. Daarvoor is ook de overheid nodig. Die moet doen wat nodig is en niet alleen wat mogelijk is, want dat doet de markt al. Ik zie een gebrek aan leiderschap bij de overheid om het nodige voor de markt mogelijk te maken.”

Financiële stelsel

Sabine: “Eén van onze grootste problemen is de wijze waarop het financiële stelsel is ingericht. Dat ligt ten grondslag aan de enorme noodzaak om te groeien en geld te vermeerderen, maar we vergeten dat geld geen doel maar een middel is dat oorspronkelijk is bedacht om de ruilhandel te vergemakkelijken. Het huidige systeem is gebaseerd op schulden. Daarover moet rente op rente worden betaald. De geldscheppingsbevoegdheid is overgedragen aan commerciële banken, dus is er geen maatschappelijke sturing meer met betrekking tot waar geld heengaat in onze maatschappij en naar welke ontwikkelingen. Er is een grote discrepantie tussen wat een groot deel der bevolking graag zou willen en waar het systeem bijna mechanisch op afkoerst. Die mechaniek is ingebed in hoe wij functioneren. Daar uitstappen is moeilijk.”

Volgens Thomas is de overheid de enige instantie die dat zou kunnen organiseren. “Probleem is dat de Nederlandse overheid is ingebed in het grote spel van vele overheden. Het is echt een enorme opgave voor politiek leiderschap wereldwijd. In die zin denk ik dat als Europese leiders de economie vanuit Europese waarden echt zouden vormgeven, we van Europa een prachtig voorbeeld kunnen maken van een goed functionerende ecologische economie. Helaas zien we nu het tegendeel. Het uiteenvallen van Europa is de allergrootste bedreiging voor de wereld. Als dit blok wegvalt is het oppassen geblazen.”

AI als mentale stoommachine

Bij elke uitdaging moeten we op het volgende bewustzijnsniveau antwoorden vinden. Nationale problemen én antwoorden bestaan niet meer. Alles is mondiaal, dus moeten we mondiaal een antwoord vinden. Het nationalistische denken dat men weer koestert is eigenlijk een stap achteruit. Helder is dat we niet op hetzelfde niveau van de welvaart kunnen blijven genieten. Het wordt alleen maar minder. Daaraan moeten we wennen, want het oude systeem – dat iedereen overeind probeert te houden – is voorbij. De volgende noodzakelijke stap is toewerken naar welzijn. Door onder andere artificiële intelligentie komt een enorme golf aan mogelijkheden op ons af, waardoor we echt onze plek in dit systeem opnieuw moeten herijken. Wat maakt ons eigenlijk als mensen bijzonder en welke kwaliteiten kan AI níet overnemen? Wat ons als mensen verbindt en wat maakt dat we het fijn met elkaar hebben zijn aspecten die veel belangrijker worden.

Thomas: “AI is niets anders dan een mentale stoommachine. We moeten daarmee leren omgaan en steeds weer onze plek als mens veroveren in deze samenleving. Je ziet in de loop der tijd dat we dingen scheppen die altijd de mens vervangen, maar nooit het mens-zijn! Intussen zijn er ook mensen die niet naar het vorige, maar naar het systeem daarvoor terug willen.” Sabine: “Zoals bewegingen die weer ijveren voor traditionele huisvrouwen. Daarom moeten we dringend een nieuwe visie op de samenleving ontwikkelen die voorbijgaat aan rechts-links en kapitalistisch-communistisch denken en nieuwe eigentijdse antwoorden vinden.”

Thomas: “Wanneer je geen visie hebt op de toekomst, grijp je terug naar het verleden! We organiseren briljante mislukkingen. Omdat ze briljant zijn, zijn we ervan onder de indruk, maar het blijven mislukkingen. De wieken van windmolens, legde iemand mij uit, zijn gemaakt van een bepaald composiet dat – naar nu blijkt – na verloop van tijd loslaat. Zo’n windmolen is eigenlijk een grote ventilator die minuscule partikeltjes laat rondzweven in de lucht. Dan ontstaat een gigantische vervuiling rondom zo’n windmolen, waarvan we dachten dat het een oplossing zou zijn. Vaak zie je dat in een volgende evolutionaire stap dingen omgedraaid zijn ten opzichte van de voorafgaande realiteit.

Conclusie: Mijn volgende stap is de vakantie van het systeem organiseren, wat natuurlijk veel denkkracht vergt om die goed vorm te geven.” Maar: hoe groter de vrijheid des te groter ook de verantwoordelijkheid. Daar schort het volgens Thomas aan, want we willen die vrijheid wel, maar er niets voor inleveren. “We zijn eigenlijk in een soort puberaal stadium terechtgekomen als mensheid. “Alles is mogelijk, we willen alles, maar nemen voor niks verantwoordelijkheid.”

Circulaire economie

Sabine spreekt tijdens haar presentaties vooral over de verschillende ingrediënten die nodig zijn voor de transformatie naar een circulaire economie en bijbehorende businessmodellen. “Een handvat waarmee ik mensen bewust wil maken. Vaak begrijpen ze nog weinig van wat het echt inhoudt en verwarren het met recycling. Thomas spreekt ook over die dingen, maar verpakt het in een groter filosofisch verhaal. Ik laat mensen eerst weeffouten zien van ons economisch systeem. Dat is aan de ene kant hen laten kennismaken met de planetaire grens. Biodiversiteitsverlies is bijvoorbeeld een oorzaak van de vervuiling van de biosfeer. Ook oceanen verzuren steeds meer. Dat komt eveneens door het verkeerd inrichten van ons economische stelsel, dat is gebaseerd op lineaire businessmodellen of productieprocessen, exponentiële economische groei en het afval dat we creëren doordat we die lineaire processen nog versnellen.”

“Ik laat gebouwen van RAU zien, waar ons model ‘Materiaal als een service’ is toegepast. Producten alleen nog als diensten aanbieden. Naast het ecologische vraagstuk is er aan de andere kant ook een rechtvaardigheidsvraagstuk. Dat wordt momenteel niet geadresseerd bij het vormgeven van circulariteit. Daardoor wordt de kloof tussen het Noorden en Zuiden nog groter. Als alle grondstoffen straks circulair zijn circuleren ze in het Noorden en koppelen we het mondiaal het arme Zuiden af. Wanneer daar niet meer wordt gedolven en verkocht verliezen die landen hun laatste rijkdom. Dus bedenken we een model waardoor we ervoor zorgen dat de waardencreatie op de één of andere manier gedeeld wordt met de plekken waar de materialen vandaan komen (waardebehoud). Niet alleen vandaag, ook voor toekomstige generaties.”

RAU maakt zon- en waterpaviljoen Osaka

Zo’n 110 landen presenteren zich tijdens de Wereldtentoonstelling (13 april-13 oktober 2025) in Osaka, Japan. De door de overheid uitgeschreven aanbesteding voor het Nederlandse paviljoen is gewonnen door architectenbureau RAU. Thomas Rau: “Het paviljoen moet op twee uitdagingen een antwoord geven. Hoe kunnen we praktisch bouwen met eindige materialen in gelimiteerde aantallen en gebruikmaken van de ongelimiteerde energiebron op aarde, water? Het gebouw wordt gekenmerkt door een grote koepel die een nieuwe zonsopkomst (‘A new dawn’) uitbeeldt, omdat we eigenlijk een soort nieuwe zon moeten creëren, zodat alles wat gelimiteerd is ongelimiteerd beschikbaar kan blijven. De echte zon staat garant voor de natuur en het jaargetijde. Dat alles zie je terug in het paviljoen. De etages lijken op watergolven.” In 2025 is het bovendien 425 jaar geleden dat de Nederlandse boot De Liefde aanmeerde in Japan, het begin van een bijzondere relatie tussen beide landen. “Daarom is het een bijzondere eer dit paviljoen voor de Nederlandse overheid te mogen maken. Een nieuwe zonsopkomst in het land der rijzende zon.”

Bron: ACADEMY Magazine 2025